Kökenleri

Türk kökenli “Kara” Han ailesi, Doğu ve Batı Türkistan’da ilk Müslüman-Türk Devleti olan Karahanlı Devleti’ni (840-1212) kurmuştur. 

Karahanlıların tarihini, komşularının yazdığı Arapça ve Farsça kaynaklardan öğreniriz. Bir de, bırakmış oldukları sikkelerden, onlarla ilgili kronolojik bilgilere ulaşılır. 

Karahanlı ismi ilk kez; V.V.Grigoryev’in 1874’te yayınladığı makalede geçmiştir. “Karahanlı” denilmesinin sebebi ise unvanlarında “kara” (kuvvetli) kelimesinin çok sık kullanılmasıdır.

***

Kaşgarlı Mahmud, Karahanlıların soyunun Alp Er Tunga’dan (Afrâsiyâb) geldiğini şu şekilde anlatır: “Han, Türklerin en büyük hükümdarıdır ve Afrâsiyâb oğullarına Han denilir. Afrâsiyâb Hakandır.” Ünlü Türkolog J.P.Roux ise Karahanlıların; “Yağma” yani “Oğuz” olduklarını yazmıştır. 

Bu köken iddialarının haricinde başka iddialar da vardır. Bunlardan son dönem tarihçilerin kabul ettiği Karahanlıların “Yağma”lardan geldiği ve “Yağmalar”ın da Uygurların bir kolu olduğudur. “Yağma” kavmi, Uygur Devleti yıkıldıktan sonra (840), batıya göç ederek Kaşgar bölgesine gelmiş ve buraları Karluklar’dan alarak yurt edinmişlerdir.

***

İlk Hükümdar

Karahanlı ailesinin ilk hükümdarı “Bilge Kül Kadir Han”’dır. Bu dönemde Türk ülkelerinden Taşkent’te yaşayanlar, İslamiyet’i kabul etmiştir. Bilge Kül Kadir Han’ın torunu “Satuk”’ ise (Satuk Buğra Kara Han b. Bazîr Han) “İslam Sufileri” ile karşılaşması sonucu İslam dinini devlet olarak kabul etmiştir. 

Satuk, Müslüman olduktan sonra “Abdülkerim” adını almıştır. Satuk, 900/ 910’da doğmuş, İslamiyet’i de yaklaşık 944/945’te kabul etmiş ve 955/956’da da ölmüştür. Satuk’un oğlu Baytaş Arslan Han (Süleyman) döneminde ise bütün Karahanlı ülkesi İslam yönetimine girmiştir.

Karahanlı Devleti, 1046/1047 tarihlerinde doğu-batı olarak ikiye bölünmüştür. Harezmşahlar’ın Semerkand’ı alıp başkent yapmasıyla birlikte Batı Karahanlılar Devlet’i yıkılmıştır (1212). Doğu Karahanlılar Devleti ise, Nayman Devleti’nin kurucusu Küçlük Han’ın, Kaşgar şehrini almasıyla yıkılmıştır (1210/1211).

***

Yusuf Has Hacib ve “Kutadgu Bilig”

İlk Türk-İslam edebi kültürü Karahanlılarla doğmuştur. 

Yusuf Has Hacib, 1069’da hanlar/hakanlar için İslami bir üslupla “Kutadgu Bilig”i (Mutlu Olma Bilgisi/Mutluluk Bilgisi) yazmıştır. Bu eser, Nizamülmülk’ün Farsça eseri gibi bir “siyasetname”dir. Başlıktaki “Kutadgu” ilk Türk devletlerinin “Tanrı buyruğuna” gönderme yapmak için kullandıkları “Kut” tan türemiştir. 

Yazar Yusuf Has Hacib, İslam dinine yürekten bağlı olduğunu ve “Gazi” ve “Şehit” fikrinin önemini bu eserinde şöyle dile getirir:

Bu kâfir üçün tut er at sü tolum

Ölüp tüşse kâfirde bolmaz ölüm

(Kâfirle savaşırken düşüp ölsen bile ölmezsin, bu yüzden silahlarını erlerini kâfire yönelt)

Ayrıca aşağıdaki ifadelerden anlaşılacağı gibi; birlik ve beraberlik vurgusu yapmıştır.

Müslüman Müslüman bile ol kadaş

Kadaşka katılma ulam edgüleş

(Müslüman Müslüman ile kardeştir, kardeşinle kavga etme).

***

Kaşgarlı Mahmud ve “Divan-i Lügat-it Türk”

Kaşgarlı Mahmud, “Divan-i Lügat-it Türk”ü 1072 ile 1083 yılları arasında Bağdat’ta yazmıştır. Bu eserde Kaşgarlı Mahmud, “Türklerin Müslüman ülkelerin efendisi” olacağını ve “Türkçe’nin de İslam dünyasının en önemli dillerinden biri” haline geleceğini belirtmiştir. “Divan-i Lügat-it Türk”, Türk dilini Araplara öğretmek için yazılmıştır.

***

Türklük ve Müslümanlık

Kaşgarlı Mahmud Türkleşmeyi, İslamiyet’le birlikte ele almıştır. Kaşgarlı şöyle diyor:

“Allahü-Teala’nın devlet güneşini Türklerin burcunda doğurmuş olduğunu ve onların (mülkleri) üzerinde göklerin dairelerini döndürmüş bulunduğunu; onlara Türk adını verip yeryüzünü onlara emanet ettiğini; onları zamanımızın hakanları yaptığını; dünya milletlerinin yularını onların ellerine verdiğini; onları bütün halkların yönetimine atadığını; …aklı olana düşen vazife, Türklerin yolunu tutmaktır. Derdini dinletmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan daha iyi bir yol yoktur.”

***

Karahanlılar, “Türklüklerini vurgulayan” İlk Müslüman hanedandır. O kadar ki, Müslümanlara has bir edebi dil bile oluşturmuşlardır. “Türkçe” onlar için önemliydi. J.P.Roux, Karahanlılar için şöyle demiştir: “…üç yüzyıl boyunca var olmuş Dar-ül İslam dışında tam anlamıyla “Müslüman”, ama aynı zamanda da tam anlamıyla “Türk” bir krallık kurdu.” (ROUX, Jean-Paul, Türklerin Tarihi, Kabalcı Yayınevi, s.194).

***

Sonsöz olarak; Müslümanlığı ilk kabul eden Türk kökenli Karahanlı Devleti, J.P.Roux’un dediği gibi; “Tam Anlamıyla MÜSLÜMAN, Ama Aynı Zamanda da Tam Anlamıyla TÜRK” bir devletti. 

Karahanlı Devleti, Türklerin İslam’a geçişlerinde öncü olmuş ve dünya tarihinde önemli bir iz bırakmıştır. Ayrıca, Kaşgarlı Mahmud’un o dönemki sözleri Türk-İslam tarihi açısından çok önemlidir. 

 

 

 

Erkan HACIFAZLIOĞLU Kimdir? Rize’de doğdu. İlk, orta ve lise tahsilini Rize’de tamamladı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü'nden mezun oldu. Aynı Üniversitede Siyaset Bilimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans yaparak “Siyaset Bilim Uzmanı” unvanını aldı. Yine aynı Üniversitede Yönetim Bilimi kürsüsünde doktora çalışmasında bulundu.