Türkiye, dünyada kişi başı çay tüketiminde uzun yıllardır birinci sırada yer almaktadır. Tarım ve Orman Bakanlığı TEPGE’nin 2025 verilerine göre kişi başı yıllık kuru çay tüketimi 3,5–4,0 kg düzeyindedir. Bu rakam günlük ortalama 12–15 bardak çaya karşılık gelmekte; çayın kalitesi, üretim şekli ve sunumu, halk sağlığı açısından kritik bir konuma yükselmektedir.

Ancak yapılan saha incelemeleri ve tüketici geri bildirimleri, özellikle toplu tüketim yerlerinde (kafeler, restoranlar, çay ocakları, kahvehaneler, oteller, yemek salonları, yolcu otobüsü mola tesisleri ve büyük çay zincir kafeler) servis edilen bazı çaylarda gıda boyası ve renklendirici maddelerin kullanıldığını göstermektedir.

Bu durum, milyonlarca tüketicinin günlük olarak kimyasal maddelere maruz kaldığını ve bunun ciddi halk sağlığı riskleri barındırdığını ortaya koymaktadır.

Toplu Tüketim Yerlerinde Yıllık Çay Tüketimi: Dev Bir Pazar

Türkiye’nin yıllık toplam kuru çay tüketimi 280–300 bin ton düzeyindedir.
Bunun yaklaşık %25–30’u toplu tüketim noktalarında gerçekleşmektedir. Bu oran:

- Yılda 18–22 milyar bardak çayın, yalnızca toplu tüketim yerlerinde servis edildiğini göstermektedir.

Bu dev pazarın önemli bir bölümünü ise:

Büyük şehirlerdeki çay ocakları

Ucuza sınırsız çay sunan yemek salonları

Yolcu otobüsü mola tesisleri

Kahvehaneler

Otel restoranları

Ve özellikle bardak fiyatı 60–100 TL aralığında olan pahalı çay zincir kafeler
oluşturmaktadır.

Neden Boyalı Çay Kullanılıyor?

Toplu tüketim noktalarında boyalı çayın tercih edilme sebepleri şunlardır:

Az çayla çok bardak çıkarma (maliyet düşürme)

Daha koyu renk elde etme

“Demli çay” algısı oluşturma

Doğal olmayan parlaklık ile tüketiciyi etkileme

Çok hızlı bir biçimde servis verebilme

Bu yöntemler özellikle yüksek hacimli çalışan işletmelerde yaygındır.

Sağlık Üzerindeki Olası Olumsuz Etkiler

Boyalı veya renklendirici katkılar içeren çayların uzun süreli tüketimi şu riskleri barındırmaktadır:

! Karaciğer ve böbrek toksisitesi

Sentetik azo boyalar metabolize olurken toksik birikim oluşturabilir.

! Sindirim sistemi bozuklukları

Mide yanması, reflü artışı, bağırsak florasında dengesizlik görülebilir.

! Metabolik etkiler

Bazı boyar maddeler glukoz metabolizmasına olumsuz etki ederek insülin direncini artırabilir.

! Alerjik reaksiyonlar

Astım benzeri solunum sorunları, kaşıntı ve döküntülere neden olabilir.

! Kanserojen riskler

Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC) tarafından bazı azo boyaları potansiyel karsinojen olarak sınıflandırılmaktadır.

Bu risklerin tümü, günlük olarak yüksek miktarda çay tüketen Türkiye halkı için daha da önemlidir.

En Riskli İşletme Tipleri

Boyalı çay kullanımının en çok görüldüğü yerler:

Kantinler

Kalabalık kahvehaneler

Yolcu otobüsü mola tesisleri

Ucuza sınırsız servis veren yemek salonları

Hızlı tüketim odaklı çay ocakları

Turistik bölgelerdeki otel restoranları

Bardak fiyatı 60–100 TL aralığında olup maliyeti düşük çayları satışa sunan zincir kafeler

Bu işletmelerin önemli bir kısmı düzenli analiz ve denetime tabi değildir.

Çözüm Önerileri

- Denetim sıklığının artırılması

Toplu tüketim yerlerinde hızlı test kitleriyle gıda boyası taraması yapılmalı.

- Boyalı çay kullanan işletmelere yaptırım

Tüketiciyi yanıltma suçunun önüne geçilmelidir.

- Tüketicinin bilgilendirilmesi

Doğal çay ile boyalı çay arasındaki farklar kamuoyuna anlatılmalıdır.

- Şeffaflık ve izlenebilirlik sistemi

İşletmelerin kullandığı çayın menşei ve kalitesi denetlenebilir olmalıdır.

NOT:

Bütün bu olumsuzlukların yanı sıra, özellikle pahalı zincir kafelerde bir bardak çayın 60–100 TL arasında değişen yüksek fiyatlarla satılması, tüketicinin tepkisini artırmakta ve tercihleri hızla kahve pazarına kaydırmaktadır.

Ancak kahve pazarında da daha önce ayrıntılı olarak ele aldığımız üzere;
katkı maddesi kullanımından aromayla kalite gizlemeye kadar birçok hileli uygulama bulunmaktadır.

Dolayısıyla tüketici çaydaki hile ve fahiş fiyatlardan kaçarken, bu kez kahve sektöründeki benzer risklerle karşı karşıya kalmaktadır. Hem çay hem kahve pazarında şeffaf, standartlara uygun ve denetlenebilir bir sistem kurulması artık zorunlu hâle gelmiştir.

Çay Önemli
Şener Bülbül
Ziraat Mühendisi